Is this what we have fought for? // Šta je nama naša borba dala...

Tekst: LasUsurpadoras Lektura: Ana Ninković Ilustracija: Vizuelni tim Knjiga „Feministički izazov socijalističkoj državi u Jugoslaviji” (2018) predstavlja prerađeni doktorat Žofije Lorand, istoričarke feminizma u socijalističkim zemljama Istočne Evrope, i deo je edicije „Rodovi i seksualnosti u istoriji” izdavača Palgrejv Mekmilan (Palgrave Macmillan). Bogata empirijska građa o suštinskim, iako početnim koracima u uobličavanju feminističke misli i delanja organizovana je u četiri poglavlja: Niti klasa, niti priroda – povratak feminizmu u društvenim i humanističkim naukama; Feminističko neslaganje u književnosti i umetnosti: sestrinstvo, majčinstvo i telo; Feminizam u popularnim masovnim medijima; Reorganizovanje teorije: od kuhinjskih stolova do ulica, od teorije do aktivizma.

Bavljenje intelektualnom istorijom takozvanog novog jugoslovenskog feminizma (neofeminizma) sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka može da bude vrlo emotivan poduhvat, s obzirom da nas vraća u vreme kada je ideja o ratu na prostoru Jugoslavije bila nezamisliva. Cilj knjige je zato da utvrdi različite komponente i nijanse kompleksnog međuodnosa između jugoslovenskih feministkinja i jugoslovenske države.

Neofeminizam u Jugoslaviji javlja se kao reakcija na kulturu otpora šezdesetih godina i prvog razočaranja u ishodište ovih pokreta, koje je i mobilisalo feminističku misao i aktivizam. Tako sredinom sedamdesetih, novi jugoslovenski feminizam zauzima kritičku, kontradiskurzivnu distancu unutar jugoslovenskog sistema. Autorka je dosta pažnje i truda posvetila razgraničavanju pojmova disidentstva (dissidence) i neslaganja (dissent). S obzirom da je ovaj novi feministički diskurs predstavljao oblik kontradiskursa, vrstu neslaganja, kao i da su jugoslovenske feministkinje nastojale da uključe državu u dijalog, prakse o kojima se govori u knjizi nisu određene kao disidentske (poput onih centralno- ili istočnoevropskih), već kao deo kulture neslaganja (više o ovome pogledati u Umetnost i kultura otpora, Milena Dragićević-Šešić, 2018). Knjiga zato može da bude privlačna, osim onima koji se bave intelektualnom istorijom i razvojem feminizma, i svima koje interesuju pitanja disidentstva i neslaganja, i za one koji proučavaju istorijat socijalističke Jugoslavije.

Nove jugoslovenske feministkinje potkovane znanjem iz poststrukturalističkog francuskog feminizma, kao i novim teorijama iz oblasti psihologije, antropologije, sociologije, referisale su na jugoslovensku partizansku tradiciju kao vid emancipatorske ideologije za žene. U pitanju je generacija feministkinja, rođenih neposredno posle Drugog svetskog rata, iz sličnog društvenog miljea, ali koje su odrastale u vremenu kontradiktornosti između obećanja režima i proživljenog iskustva sopstvene „emancipacije” njihovih majki, koje su navodno bile ravnopravne sa svojim supruzima, kao i ostalih žena, koje su na nivou javnog diskursa bile ravnopravne sa muškarcima. Delovanje jugoslovenskih neofeministkinja prvo je dobilo svoj oblik kroz naučne radove, a zatim kroz umetnost i književnost, da bi se relativno brzo proširilo i na masovne medije, konačno se pretvorivši u aktivizam.

Univerziteti su bili izvorna bezbedna mesta u kojima su mogle da se plasiraju nekonformističke ideje, pa je tako došlo i do prvih publikacija o feminističkoj literaturi koja se čitala na Zapadu, kao i diskusija o situaciji u Sjedinjenim Američkim Državama po pitanju ženskih prava. Spektar časopisa koji su prihvatali feminističke radove relativno se brzo proširio (Pitanja, Naše teme, Argumenti, Ideje, Socijalizam u svetu, Dometi, Republika, Književnost, Problemi...), a s vremenom su feministički članci stekli veću publiku kroz nedeljnike i novine, poput NIN-a, Danasa, pa i preko ženskih časopisa – Bazara, Svijeta, Jane...

Značajan doprinos autorke je i u tome što precizno utvrđuje prirodu novog jugoslovenskog feminizma. Jugoslovenski neofeminizam ponudio je oštru kritiku zapadnih kapitalističkih sistema ukazujući na sistemsku prirodu tlačenja žena, tematizujući nove seksualnosti, i najvažnije, bio je prvi koji je adresirao nasilje koje žene trpe. Tvrdnja jugoslovenskog neofeminizma bila je da država nije učinila ništa da promeni „status kvo”. S obzirom da je režim izgrađen na patrijarhatu, onda je ideološki nemoguće za žene da postignu punu ravnopravnost.

Novi feministički diskurs u Jugoslaviji ujedno je pridodao i nova značenja konceptu feminizma. Jugoslovenske feministkinje su pokušale da stvore novi jezik u „skinerijanskom” smislu, te da govore o ženskoj emancipaciji i odnosima između žena i muškaraca. Ovo nije uključivalo samo redefinisanje značenja feminizma, već i rekonceptualizaciju termina poput „svesti”, „ženskog univerzalnog iskustva”, „patrijarhata”, „porodice”, „posla”, „homoseksualnosti”, „odnosa između privatnog i javnog”9. Tako je jugoslovenski feminizam utvrdio neraskidivu vezu patrijarhata i kapitalizma – kako je patrijarhat postojao pre kapitalizma, ženska neravnopravnost ne može biti rešena pukim ukidanjem kapitalizma i klasnih razlika.

Nove jugoslovenske feministkinje crpile su inspiraciju iz ranih radova drugotalasnih socijalističko-feminističkih autorki sa Zapada. Tako je, na primer, čitavo feminističko izdanje Pitanja (1978) uređeno oko problema društvene konstrukcije „polnih razlika” po ugledu na Kejt Milet i njenu kategoriju biološkog umesto društvenog. U istom broju, Nada Ler-Sofronić postaviće provokativno pitanje: „Ako su žene prirodno podređene, zašto uopšte postoji socijalizacija da ih zadrži u ovoj poziciji?” Proces koji pozicionira i zadržava žene u njihovoj podređenosti tako je nazvan „polnom socijalizacijom”. Posebno je vredno pomena objašnjenje seksizma u jugoslovenskom kontekstu: „Seksizam je diskriminacija zasnovana na polu, baš kao što je rasizam diskriminacija zasnovana na rasi” (Rada Iveković, prema Lorand, 2018: 54). Druge feminističke autorke, poput Blaženke Despot i Gordane Bosanac, govoriće o (s)polnom rasizmu. Na tom tragu, Žarana Papić tvrdi da je seksizam segregacija po polu, gde su žene gotovo uvek neprivilegovane članice društva.

Lorand je sakupila impresivnu građu – preko štampanih izvora, arhivskih materijala, kao i kroz polustrukturirane intervjue sa dvadeset jugoslovenskih feministkinja. Naročito je vredan doprinos istoriji feminizma na ovom podneblju autorka dala kroz dokumentovanje načina na koje je feminizam ušao u umetnost i u književnu teoriju i kako je ovo, zauzvrat, omogućilo da se javi veća potreba za profesionalnom publikom koja bi vrednovala žensko pismo i žensku umetnost. Autorka je ujedno jasno definisala kriterijume selekcije autorki i dela koja su predstavljena u knjizi – tako imamo priliku da čitamo analize opusa Rade Iveković, Dubravke Ugrešić, Slavenke Drakulić, Sanje Iveković, Marine Grižinić, Irene Vrkljan, Katalin Ladik (iako se najpre vezuje za umetničku scenu Vojvodine), Biljane Jovanović, Judite Šalgo...

Odlukom da se ne bavi samo akademskim doprinosima jugoslovenskih feministkinja, već i onim prostorima u kojima se uobličilo i razvilo feminističko neslaganje, poput prostora umetnosti i književnosti, autorka je iskreno i verodostojno predstavila raznovrsnu produkciju feminističkih ideja koje su obeležile period od oko dve decenije u Jugoslaviji. Osim zaveštanja koje su ostavile u tri jugoslovenska politička i kulturna centra – Beogradu, Zagrebu, Ljubljani – znanje i iskustvo koje su ove feministkinje ostvarile tokom tih godina u velikoj meri je uticalo na feminističko delovanje tokom devedesetih godina prošlog veka na postjugoslovenskom prostoru, naročito kada je reč o seksualnom nasilju u ratovima, kao i na događaje u prve dve decenije 21. veka. Druga izrazito značajna komponenta knjige, kojoj smo već posvetili dosta reči, jeste vešti način na koji autorka objašnjava poziciju jugoslovenskih feministkinja u odnosu na marksizam. Ukidanje klasnih razlika ne može pomoći ženskoj emancipaciji. Naravno, jugoslovenske neofeministkinje nisu se zalagale za ukidanje socijalizma, već su nastojale da ga poboljšaju, time što su ukazivale na neuspehe države. „Feministički izazov socijalističkoj državi u Jugoslaviji” je izuzetna knjiga, koju će, nadamo se, koristiti buduće feminističke teoretičarke i aktivistkinje, kao i generacije mladih žena koje su rođene nakon što je ova država prestala da postoji.